Bodem

#1 Een lesje bodem

Hanneke Michel
Hanneke Michel

Dit is het eerste van een serie van vier artikelen geschreven door Hanneke Michel. Hanneke maakt onderdeel uit van de Local2Local Talents pool. Local2Local Talents biedt jonge talenten zinvol werk in de transitie van het voedselsysteem. Kunnen onze Talenten jouw bedrijf ondersteunen? Wij gaan graag met je in gesprek. Meld je hier aan of stuur een berichtje naar talents@local2local.nl

In 2050 zullen we – als alles volgens planning verloopt – de aarde met meer dan 9 miljard mensen delen. Het behoeft weinig uitleg dat het belangrijk is dat al deze mensen toegang moeten hebben tot gezond voedsel. Dit betekent dat er 70% meer voedsel geproduceerd moet worden (Springman et al, 2018). Een flinke opgave voor de landbouw, die op dit moment al onder grote druk staat. Hiernaast klinkt er kritiek voor de landbouwmethoden die kunnen leiden tot uitputting van de bodem waar ons voedsel op groeit en is de biodiversiteit er in Nederland op achteruit gegaan, waar landbouw voor zo’n 48% aandeel in heeft gehad (PBL, 2014). Zo. Dat waren een paar treurige feiten. Maar daar stopt het natuurlijk niet! Een transitie in voedselland gaat ervoor zorgen dat we over een paar jaar een ander verhaal kunnen vertellen. 

In deze vierdelige serie gaan we er achter komen wat de voedseltransitie voor Nederland precies betekent, en gaan we inhoudelijk een paar belangrijke thema’s langs, beginnend bij de bodem: de fundering van ons voedsel. We kijken naar of er manieren zijn die in een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit van de bodem en het bodemleven. Duurzame landbouw heeft de potentie om dat te doen, en daar gaat het tweede deel uit de serie over. Wil je ook weten wat korte ketens daarmee te maken hebben, lees dan zeker verder! Tot slot duiken we in fruitteelt in de regio Utrecht en halen we een paar leuke voorbeelden aan van hoe landbouw dus wél goed kan! 

Bodem
De bodem heeft het zwaar te verduren gekregen sinds we na de Tweede Wereldoorlog onder het mom van ‘nooit meer honger’ grote volumes voedsel zo efficiënt mogelijk zijn gaan verbouwen. “Nog zestig keer oogsten, dan is het op”, kopte het NRC eind 2018. Coen van Dedem stelt hierin dat “het natuurlijk herstelvermogen van de natuur, gebaseerd op een rijk bodemleven, sinds vorige eeuw werd ingeruild voor beheersing van de natuur met de inzet van chemische bestrijdingsmiddelen en de toevoeging van kunstmest. Dat alles hielp om onze oogsten te maximaliseren.” Helaas is dit in veel gevallen ten koste gegaan van de bodem. Een lesje landbouwgrond:

Bodem

Bodem is gemaakt van rotsen die door invloeden van de zon, wind en regen en planten en dieren, langzaam zijn gaan ontbinden. Uiteindelijk blijven er zo’n vier componenten over: niet-organisch materiaal (steen- en kleiachtigen), organisch materiaal (levende organismen zoals bacteriën, aardwormen en dood materiaal van planten en dieren), lucht en water. De juiste mix van deze ingrediënten maakt vruchtbare en rijke voedingsbodem die onze gewassen doen groeien. Zo zijn aardwormen en andere levende organismen essentieel om gaten te graven in de bodem, waardoor regenwater de grond in kan, richting de wortels van de gewassen. Hoe hoger het aandeel organisch materiaal, hoe meer water door de grond wordt vastgehouden; klaar voor planten om te gebruiken. Wanneer de landbouwgrond wordt bewerkt door te graven, kantelen of roeren, wordt de structuur van de grond overhoop gehaald en de toplaag uit elkaar getrokken en vindt bodemerosie plaats. Dit is onderdeel van bodemdegradatie. Bodemdegradatie houdt in dat bodem zijn vermogen verliest om leven te ondersteunen, zoals het filteren van water, koolstofopslag en het voorzien van voedingsstoffen voor onze voedselgewassen. 

Sinds de jaren ‘50 is de landbouwproductie in Nederland vertienvoudigd. Landbouwintensivering en schaalvergroting droegen hier voornamelijk aan bij. Het veiligstellen van voedselvoorziening was na de traumatische hongerwinter een absolute prioriteit. Ook in fruit- en tuinbouw is de productie flink omhoog gegaan: 2015 bracht ruim acht keer zo veel op als 1950. Stukken grond werden efficiënt ingezet door er één gewas te verbouwen. Een negatief effect is dat deze ene plant bepaalde voedingsstoffen nodig heeft die door de grote schaal waarop wordt verbouwd, wordt uitgeput. Kunstmest kan dan een oplossing bieden: deze vult de voedingsstoffen aan. Het probleem hierbij is echter dat de levende organismen (weet je nog? Belangrijk!) gedood worden. Door de afname van levende organismen, krijgt ongewenst onkruid de vrije loop. Deze worden weer bestrijd met chemische bestrijdingsmiddelen, wat nog meer levende organismen uitmoord, en ga zo maar door. Een neerwaartse spiraal manifesteert zich, die bodemuitputting tot gevolg heeft.

Bij Local2Local kennen we een paar innovatieve boeren die ieder op hun eigen manier de kwaliteit van de grond waarborgen. Hoe ze dat doen kun je bekijken in de film die Talent Miriam Brunke van fruitteler William Pouw gemaakt heeft. William legt uit hoe hij omgaat met een paar uitdagingen waar zijn biologische fruitteeltbedrijf voor komt te staan en hoe dat door goed bodembeheer kan worden aangepakt.

Bodem

Om even een beeld te geven van hoe lang het duurt om vruchtbare grond natuurlijk te genereren: in 2000 jaar wordt slechts 10 cm vruchtbare grond gecreëerd, die wordt beschermd door bossen en plantgewassen. Door het kappen en cultiveren van 13 miljoen hectare bos per jaar voor landbouw, die in veel gevallen na cultivatie ‘naakt’ komen te liggen, werkt bodemerosie haar weg en slijt het oppervlak tot dode, onvruchtbare grond. (Zie deze animatievideo van The Institute for Advanced Sustainability Studies, Potsdam, waarin de realiteit van grootschalige landbouwgrond wereldwijd onder de loep wordt genomen)

Bodem

Conclusie
Landbouw, en voornamelijk de overgang van bos naar landbouwgrond, is een belangrijke aandrijver geweest van de verandering van de bodembedekking, bij ecosystemen op het land. Kan dat ook anders? Ja! Optimistische geluiden komen uit de hoek van de duurzame landbouw, want er zijn inderdaad manieren waarop landbouw bedreven kan worden zonder de natuurlijke omgeving in gevaar te brengen. In het volgende artikel gaan we die methoden – waarvan sommigen ook al jaren bestaan – belichten. Te lauweren, if you will. Wat speelt er in landbouwland? Hoe wordt de keten verduurzaamd en hoe kunnen we dat proces versnellen? Hoe gaan we de populatie in de toekomst voeden?

Houd het Local2Local-nieuws in de gaten voor de volgende artikelen in deze serie! 

Bronnen:
Levie, S. [YouTube] (2020, 25 mei). BKB lunchlezing over het coronavirus en de voedselketen met Samuel Levie.

PBL (2014). Verlies aan biodiversiteit in Nederland groter dan elders in Europa. Website Balans van de Leefomgeving 2014. Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag.

PBL (2018). Factsheet Balans van de Leefomgeving 2018

Rotmans, J. [YouTube](2018, 19 oktober) Jan Rotmans vertelt over systeemveranderingen en transities.

Moerkerken, A. & Smit, I. (2016) De Nederlandse landbouw en het klimaat. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Uitgaven van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) 

Springmann, M., Clark, M., Mason-D’Croz, D. et al. (2018) Options for keeping the food system within environmental limits. Nature 562, 519–525.